Cách chăm sóc trẻ sau tiêm chủng là vấn đề được rất nhiều ông bố bà mẹ quan tâm bởi sau khi tiêm chủng trẻ có thể gặp một số tác dụng phụ như sốt, mệt mỏi, uể oải, vết tiêm sưng đỏ, đau nhức,… khiến trẻ khó chịu, quấy khóc và biếng ăn. Vì vậy, bố mẹ hoặc người giám hộ cần nắm rõ các tác dụng phụ và cách chăm sóc trẻ sau tiêm chủng bài bản để giúp trẻ mau chóng phục hồi sức khỏe và được kịp thời can thiệp nếu có các sự cố bất lợi xảy ra.
Vì sao trẻ bị các phản ứng phụ sau khi tiêm chủng?
Phản ứng phụ sau tiêm chủng có thể được coi là một trong những nỗi lo lắng của nhiều phụ huynh khi đưa các con đi tiêm chủng. Tuy nhiên, các chuyên gia cho biết các phản ứng phụ sau tiêm như sốt, quấy khóc, vết tiêm đỏ, sưng nhẹ… là dấu hiệu bình thường cho thấy hệ thống miễn dịch đã được kích hoạt để bảo vệ cơ thể trẻ. Các phản ứng phụ này có thể khiến trẻ khó chịu trong một vài ngày nhưng sẽ thuyên giảm sau 1-2 ngày mà không phải điều trị.
Tổ chức Y tế thế giới (WHO) đã phân loại có 4 nguyên nhân khiến trẻ gặp các phản ứng phụ sau tiêm chủng như:
1. Phản ứng phụ sau tiêm chủng xảy ra do liên quan đến vắc xin
Có thể bao gồm một loạt các dấu hiệu và triệu chứng trẻ có thể gặp như đau, sưng, đỏ ở vị trí tiêm, sốt, buồn nôn, mệt mỏi, bỏ bú/ biếng ăn. Tuy nhiên, đây đều là phản ứng tự nhiên của cơ thể cho thấy hệ miễn dịch phản ứng với các thành phần có trong vắc xin. Tuy nhiên, phản ứng phụ có thể nhẹ hoặc nặng tùy thuộc vào cơ địa của trẻ và loại vắc xin được tiêm. Phản ứng nghiêm trọng liên quan tới vắc xin rất hiếm gặp nhưng bố mẹ vẫn cần đề phòng và theo dõi sát sao trẻ. Nếu có phản ứng phụ sau tiêm nặng như phát ban, khó thở, sốt cao kéo dài, hôn mê, co giật, toàn thân tím tái,… bố mẹ cần khẩn trương đưa trẻ nhập viện để được xử lý và cấp cứu kịp thời. Điều này cũng lý giải vì sao quá trình tiêm chủng thường được thực hiện dưới sự giám sát của nhân viên y tế để nếu có bất kỳ sự cố bất lợi nào cũng có thể được nhận biết sớm và xử lý ngay khi cần thiết.
2. Phản ứng phụ sau tiêm chủng do sai sót tiêm chủng
Đây là các phản ứng phụ sau tiêm liên quan đến quy trình bảo quản vắc xin, vận chuyển và sử dụng vắc xin chưa đúng cách làm ảnh hưởng đến chất lượng của vắc xin. Tuy nhiên, những phản ứng phụ này có thể chủ động phòng ngừa được bằng cách thực hiện đúng các quy định trong vận chuyển, bảo quản vắc xin cũng như thực hành an toàn tiêm chủng (khám sàng lọc trước tiêm để nhằm phát hiện các bất thường, đảm bảo người được tiêm vắc xin đủ điều kiện sức khỏe, từ đó có chỉ định tiêm chủng phù hợp; quá trình tiêm chủng tại phòng tiêm, theo dõi sau tiêm 30 phút tại điểm tiêm chủng và về nhà).
3. Phản ứng phụ sau tiêm chủng xảy ra do tâm lý lo lắng trước tiêm
Các phản ứng này xảy ra do một số trẻ mắc hội chứng sợ kim tiêm (1) nên cảm thấy quá lo lắng, căng thẳng trước khi tiêm chủng. Các dấu hiệu cho thấy trẻ mang tâm lý lo lắng trước tiêm chủng như nhịp tim hoặc huyết áp tăng/ giảm một cách đột ngột khi nhìn thấy kim tiêm, ngất xỉu, lo lắng, hoảng loạn. Một số trẻ nhỏ có thể la hét hoảng sợ, khóc to, toàn thân lạnh cóng và bám víu vào người lớn. Hội chứng sợ kim tiêm có thể mất ngủ kéo dài, tiến triển thành các cơn hoảng loạn, thậm chí né tránh đi khám bác sĩ kể cả sau này khi trẻ lớn lên.
4. Phản ứng phụ sau tiêm chủng xảy ra do trùng hợp bệnh ngẫu nhiên
Đây là các phản ứng phụ không liên quan đến chất lượng vắc xin hay sai sót tiêm chủng hay hội chứng sợ kim tiêm mà do trẻ có sẵn các bệnh lý trong người nhưng khi khám sàng lọc bác sĩ không phát hiện ra hoặc bố mẹ không thông báo với bác sĩ về bệnh sử của trẻ. Phản ứng này thường xảy ra trong những chiến dịch tiêm chủng cho trẻ có số lượng lớn. Một số nghiên cứu cho thấy các bệnh trùng hợp ngẫu nhiên thường gặp bao gồm đột tử (chiếm khoảng 44%), tai nạn nghẹt thở trên giường (25%), sặc sữa, nhiễm trùng hệ hô hấp, tiêu hóa, thần kinh, bệnh bẩm sinh như bệnh tim bẩm sinh hay sang chấn sản khoa…
Cách chăm sóc trẻ sau tiêm chủng đúng chuẩn
Nắm rõ các cách chăm sóc trẻ sau tiêm chủng bài bản, đúng chuẩn là một phần quan trọng trong việc đảm bảo sức khỏe và sự an toàn cho trẻ sau quá trình tiêm phòng. Dưới đây là một số bước cơ bản để chăm sóc trẻ sau khi tiêm phòng:
1. Tại cơ sở tiêm chủng
Sau khi tiêm chủng, nhân viên y tế sẽ dặn dò bố mẹ hoặc người giám hộ theo dõi trẻ tại trung tâm tiêm chủng ít nhất 30 phút để phát hiện sớm các phản ứng sau tiêm có thể xảy ra. Nếu sức khỏe ổn định và không xuất hiện biểu hiện bất thường nào, bố mẹ hoặc người giám hộ sẽ đưa trẻ về nhà và tiếp tục theo dõi ít nhất 48 giờ tiếp theo, đặc biệt cần theo dõi vào ban đêm.
Đồng thời, bố mẹ hoặc người giám hộ trẻ cần chủ động hỏi ý kiến của nhân viên y tế tại trung tâm tiêm chủng hoặc chuyên gia về tiêm chủng ngay tại buổi tiêm nếu chưa rõ các thông tin về các phản ứng sau tiêm. Nên tìm hiểu trước về các bệnh viện gần nhất có khả năng cấp cứu và xử trí phản ứng sau tiêm.
2. Chăm sóc trẻ sau tiêm phòng tại nhà
Tùy theo cơ địa của trẻ và loại vắc xin được tiêm mà trẻ sẽ phản ứng với vắc xin ở các mức độ khác nhau, hầu hết các phản ứng sau tiêm là nhẹ và sẽ thuyên giảm sau khoảng vài ngày mà không cần điều trị. Ngược lại một số trẻ có cơ địa phản ứng mạnh với vắc xin như sốt cao kéo dài, quấy khóc, co giật, tim đập nhanh, toàn thân tím tái, thậm chí là phản ứng phản vệ sau tiêm. Do đó, ngoài theo dõi phản ứng tại chỗ ít nhất 30 phút sau tiêm, bố mẹ hoặc người giám hộ cần theo dõi sát sao các phản ứng sau tiêm tại nhà trong khoảng 48 giờ tiếp theo và cần nắm rõ cách chăm sóc trẻ sau tiêm chủng tại nhà để giúp giảm thiểu các triệu chứng khó chịu và đẩy nhanh quá trình phục hồi sức khỏe cho trẻ, bao gồm:
- Bên cạnh trẻ 24/24 quan sát các dấu hiệu về tinh thần, ăn ngủ, thở, nốt phát ban trên da, triệu chứng tại chỗ tiêm, toàn trạng, đặc biệt là vào ban đêm.
- Cho trẻ mặc quần áo rộng rãi, được làm từ chất liệu mỏng nhẹ, thoáng mát, thấm hút mồ hôi tốt để trẻ cảm thấy dễ chịu và không bị quần áo bó sát làm đau vị trí tiêm.
- Tăng cường chế độ dinh dưỡng cho trẻ, đảm bảo cân bằng 4 nhóm dưỡng chất chính (Protein chất lượng, chất béo, chất bột đường, vitamin và khoáng chất) và nên đa dạng thực đơn mỗi ngày để giúp trẻ ăn ngon miệng. Tăng cường cho bé bú (nếu còn trong độ tuổi bú sữa mẹ) và bổ sung đủ nước mỗi ngày.
- Bố mẹ cần bế trẻ thật nhẹ nhàng, không đụng, chạm, sờ vào vết tiêm vì có thể gây đau và nhiễm trùng vết tiêm. Nếu vết tiêm sưng đỏ, bố mẹ có thể áp dụng phương pháp chườm lạnh để giúp trẻ giảm bớt cảm giác đau nhức. Tuyệt đối không áp dụng các cách dân gian truyền miệng như xoa dầu gió, chường nóng hoặc đắp bất cứ thứ gì lên vết tiêm vì có thể gây nhiễm trùng, thậm chí nhiễm trùng máu vô cùng nguy hiểm. Ví dụ đối với vết tiêm vắc xin Lao bị mưng mủ (phản ứng bình thường sau tiêm vắc xin Lao), bố mẹ không nên quá lo lắng mà cần tắm rửa và vệ sinh vết tiêm nhẹ nhàng cho bé, dùng băng gạc vô trùng để lau khô mủ vàng chảy ra từ vết tiêm. Không dùng các sát khuẩn như cồn, Betadin,… để lau khô mủ vàng chảy ra từ vết thương.
- Nếu trẻ bị sốt dưới 38.5 độ C, bố mẹ có thể chườm khăn mát lên trán, nách, bẹn hoặc dùng miếng dán hạ sốt. Nếu trẻ sốt trên 38.5 độ C, bố mẹ cho trẻ dùng thuốc hạ sốt theo đúng liều lượng mà bác sĩ chỉ định.
Một số phản ứng thường gặp sau khi tiêm vắc xin cho trẻ
Trước hết, cần nhấn mạnh VẮC XIN RẤT AN TOÀN! Hầu hết các phản ứng thường gặp sau tiêm chủng đều nhẹ và tồn tại trong một thời gian ngắn, không cần phải điều trị. Một số phản ứng thông thường sau tiêm chủng ở trẻ có thể kể đến như:
8 phản ứng thường gặp
1. Phản ứng tại vị trí tiêm
Thông thường sau khi tiêm xong, phần lớn trẻ có thể gặp phản ứng sau tiêm tại vị trí tiêm như sưng đỏ, nổi cục cứng, đau. Đây là phản ứng bình thường sẽ tự khỏi trong vòng vài ngày mà không cần điều trị, bố mẹ hoặc người giám hộ chỉ cần thực hiện các cách chăm sóc trẻ sau tiêm vắc xin đã được hướng dẫn mà không cần quá lo lắng. Tuy nhiên tùy loại vắc xin mà hiện tượng nổi cục cứng có thể kéo dài hơn.
Tuy nhiên, vẫn có một số rất ít trường hợp tại vị trí tiêm có dấu hiệu bầm tím, thường gặp ở những trẻ có tiền sử mắc bệnh liên quan đến đông máu, suy giảm tiểu cầu. Nếu trẻ có mắc các bệnh lý này, bố mẹ hoặc người giám hộ trẻ nên thông báo với bác sĩ để cân nhắc về việc điều trị thuốc steroid và truyền khối tiểu cầu trước khi tiêm chủng cho trẻ.
2. Sốt
Sốt là một trong những phản ứng phổ biến sau tiêm mà bố mẹ cần áp dụng cách chăm sóc trẻ sau tiêm chủng đúng cách để trẻ mau chóng hạ sốt và đẩy nhanh quá trình phục hồi sức khỏe. Thông thường, các cơn sốt này thường tự thuyên giảm sau vài ngày. Trong giai đoạn này, bố mẹ cần theo dõi nhiệt độ cơ thể của con thường xuyên, nhất là vào ban đêm để hạn chế các sự cố bất lợi có thể xảy ra.
Nếu trẻ sốt nhẹ (dưới 38,5oC): bố mẹ cho trẻ uống nhiều nước và ăn uống bình thường, nghỉ ngơi chỗ thoáng mát. Trường hợp trẻ có bệnh lý về tim mạch, viêm phổi hoặc hoặc có tiền sử sốt cao co giật có thể dùng thuốc hạ sốt theo chỉ định của bác sĩ khi thân nhiệt trên 38oC.
Trong trường hợp sốt cao (trên 38,5oC): Trẻ cần uống nhiều nước và đảm bảo chế độ dinh dưỡng đầy đủ. Dùng thuốc hạ sốt hiệu quả và an toàn cho trẻ em như Acetaminophen (2). Trong trường hợp sốt cao không đáp ứng với Acetaminophen đơn thuần, bố mẹ có thể kết hợp dùng thêm Ibuprofen (3) sau 1 đến 2 giờ (không hạ nhiệt với Acetaminophen) nếu không có chống chỉ định với loại thuốc này. Bố mẹ có thể chườm khăn mát lên trán, nách, bẹn hoặc dùng miếng dán hạ sốt để giúp con cảm thấy dễ chịu hơn.
3. Rối loạn tiêu hóa
Rối loạn tiêu hóa là phản ứng sau tiêm hiếm xảy ra. Tuy nhiên, trong một số ít trường hợp, trẻ có thể xuất hiện các biểu hiện rối loạn tiêu hóa sau khi uống vắc xin phòng bệnh tiêu chảy cấp do Rotavirus (đi ngoài ra phân lỏng 5 đến 6 lần/ngày), vắc xin tả và thường tự khỏi sau vài ngày. Bố mẹ nên cho trẻ uống nhiều nước và bổ sung thêm nước điện giải để tránh mất nước. Nếu đi ngoài phân nước nhiều lần, nôn nhiều, có dấu hiệu mất nước nên khám lại ngay tại cơ sở y tế.
=> Xem thêm: Trẻ đi tiêm phòng về bị táo bón: Dấu hiệu nhận biết và cách xử trí
4. Triệu chứng giả cúm
Sau tiêm chủng, trẻ cũng có thể gặp một số triệu chứng “giả cúm” như hắt hơi, sổ mũi, đau đầu, đau cơ. Trường hợp sổ mũi nhiều, bố mẹ có thể dùng nước muối sinh lý để vệ sinh mũi hàng ngày cho trẻ. Các triệu chứng giả cúm thường sẽ thuyên giảm và sức khỏe trẻ phục hồi trở lại sau khoảng 1 đến 2 ngày.
5. Phát ban
Trong một số trường hợp sau khi tiêm vắc xin, một số trẻ em bị phát ban nhẹ ở chỗ tiêm hoặc những nơi khác trên cơ thể và sẽ thuyên giảm sau khoảng 12 đến 24 giờ.
6. Áp xe
Nếu quan sát và sờ vào chỗ tiêm thấy mềm hoặc có rò dịch, có thể là áp xe vô khuẩn hoặc nhiễm khuẩn. Bác sĩ có thể điều trị bằng cách chích, rạch và dẫn lưu, dùng kháng sinh nếu nguyên nhân do nhiễm khuẩn.
7. Đau khớp
Kể cả khớp nhỏ ngoại vi dai dẳng (trên 10 ngày) hoặc thoáng qua (tối đa 10 ngày) đều có thể tự khỏi, một số trường hợp cần dùng thuốc giảm đau theo chỉ định của cán bộ y tế.
8. Viêm hạch bạch huyết
Viêm hạch bạch huyết được mô tả là có 1 hạch lympho sưng to > 1,5cm hoặc có 1 hốc rò rỉ trên 1 hạch lympho (còn gọi là viêm hạch bạch huyết có mủ). Phản ứng sau tiêm này thường xảy ra trong vòng 2-6 tháng sau khi tiêm vắc xin Lao (BCG), hạch bạch huyết xuất hiện tại cùng một bên người với chỗ tiêm vắc xin (đa số là ở nách), chúng sẽ tự lành mà không cần điều trị. Nếu phát hiện thấy tổn thương dính vào da hoặc bị rò rỉ dịch mủ thì bố mẹ hoặc người giám hộ cần đưa trẻ đến ngay cơ sở y tế để được phẫu thuật dẫn lưu và đắp thuốc chống lao tại chỗ.
5 phản ứng nguy hiểm
Đối với những trường hợp xuất hiện các biểu hiện bất thường cần khẩn trương đưa trẻ đến các cơ sở y tế gần nhất để được kiểm tra và cấp cứu kịp thời vì đây có thể là phản ứng nguy hiểm sau tiêm, cần được xử trí sớm để tránh nguy hiểm đến tính mạng.
1. Tím tái
Trẻ có dấu hiệu tím tái tạm thời do ngưng thở đặc biệt thường gặp ở trẻ sơ sinh hoặc một số ít hơn, trẻ bị tím tái do ngưng thở tạm thời (nguyên nhân có thể là trào ngược dạ dày thực quản, hiếm hơn nữa là do sặc sữa nhẹ). Trong trường hợp này, bố mẹ hoặc người giám hộ cần nhanh chóng đưa trẻ đến bệnh viện để được các bác sĩ cấp cứu xử trí sốc phản vệ sau tiêm chủng theo đúng quy định của Bộ Y tế, giảm thiểu sự cố bất lợi có thể xảy ra và đảm bảo tính mạng cho trẻ.
2. Sốt cao kèm co giật
Sốt cao kèm co giật (thường co giật toàn thân) là một trong những phản ứng đặc biệt nguy hiểm sau tiêm chủng mà bố mẹ hoặc người giám hộ cần hết sức lưu ý để khẩn trương đưa trẻ đến các cơ sở y tế để được kiểm tra và cấp cứu kịp thời.
3. Trẻ quấy khóc kéo dài
Trẻ có thể khóc quấy sau tiêm kéo dài trên 3 giờ kèm theo la hét. Biểu hiện này thường sẽ giảm đi sau 1 ngày hoặc có thể cho trẻ sử dụng thuốc giảm đau theo chỉ định của bác sĩ.
4. Phản ứng quá mẫn cấp tính
Sau tiêm khoảng 2 giờ, nếu trẻ xuất hiện các biểu hiện thở khò khè hoặc ngắt quãng (nguyên nhân do co thắt khí phế quản và thanh quản, phù nề thanh quản), phát ban, phù nề ở mặt hoặc phù nề toàn thân thì được gọi là các phản ứng quá mẫn cấp tính. Để xử trí và cấp cứu trường hợp này, bác sĩ có thể chỉ định cho trẻ sử dụng thuốc kháng histamin, thuốc ngăn ngừa bội nhiễm và đảm bảo nhu cầu dinh dưỡng cho trẻ. Đối với trường hợp phản ứng quá mẫn cấp tính nặng, trẻ có thể cần phải thở oxy và xử trí sốc phản vệ sau tiêm chủng theo đúng quy định của Bộ Y tế.
5. Ngưng thở, sốc phản vệ
Các chuyên gia cho biết nếu các biểu hiện sốc phản vệ thường bắt đầu trong vòng 15 phút sau khi tiêm vắc xin và tác động trực tiếp đến da, hệ hô hấp trên hoặc hệ hô hấp dưới, đường tiêu hóa, hệ thống tim mạch như đỏ bừng, mẩn ngứa, nổi mày đay, ban đỏ, đau đầu, chóng mặt, choáng váng, buồn nôn, đau quặn bụng, tiêu chảy, phù mạch, hạ huyết áp, tim đập nhanh, thở khò khè đến khó thở, tím tái, ngất… Trong trường hợp này, bố mẹ hoặc người giám hộ cần nhanh chóng đưa trẻ đến bệnh viện để được các bác sĩ cấp cứu xử trí sốc phản vệ sau tiêm chủng theo đúng quy định của Bộ Y tế, giảm thiểu sự cố bất lợi có thể xảy ra và đảm bảo tính mạng cho trẻ.
Những điều không nên làm khi chăm sóc bé sau khi chích ngừa
Bên cạnh các cách chăm sóc trẻ sau tiêm chủng cần làm thì bố mẹ hoặc người giám hộ trẻ cũng cần lưu ý thêm một số việc không nên làm trong giai đoạn này để đảm bảo sức khỏe cho trẻ như:
- Tuyệt đối không áp dụng các cách dân gian truyền miệng như xoa dầu gió, chường nóng hoặc đắp bất cứ thứ gì lên vết tiêm vì có thể gây nhiễm trùng, thậm chí nhiễm trùng máu vô cùng nguy hiểm cho trẻ.
- Tuyệt đối không sử dụng bất cứ loại thuốc nào cho trẻ khi chưa có chỉ định của bác sĩ
- Không đụng, chạm, bóp, nặn vết tiêm hoặc ẵm bế quá chặt khiến vết tiêm của trẻ đau và có nguy cơ nhiễm trùng.
- Không bỏ qua các biểu hiện lạ: Nếu bé có bất kỳ biểu hiện lạ cho thấy phản ứng sau tiêm nguy hiểm, bố mẹ tuyệt đối không nên bỏ qua. Hãy khẩn trương đưa trẻ đến bệnh viện để được các bác sĩ xử trí và cấp cứu kịp thời.
- Không dùng nước lạnh để tắm trẻ ngay sau khi tiêm vắc xin, vì điều này có thể làm tăng cảm giác đau và không thoải mái cho trẻ.
- Không để trẻ tiếp xúc với người đang mắc bệnh truyền nhiễm hoặc mắc bệnh nặng khác vì sau tiêm cơ thể trẻ chưa sản xuất ra kháng thể đặc hiệu ngay lập tức để chống chọi các mầm bệnh nguy hiểm ngoài cộng đồng. Do đó, trong thời gian này, bố mẹ hoặc người giám hộ cũng cần hạn chế cho trẻ đến những nơi đông người, nếu phải đến nơi đông người thì cần đeo khẩu trang và giữ khoảng cách với những người xung quanh.
Cách chăm sóc trẻ sau tiêm chủng không chỉ là vấn đề quan trọng đối với sức khỏe của trẻ mà còn là cách thể hiện tình yêu và sự quan tâm vô bờ bến của bố mẹ đối với trẻ nhỏ. Hy vọng, những thông tin trên đã giúp các ông bố bà mẹ hiểu rõ các phản ứng sau tiêm từ nhẹ đến nặng cũng như cách chăm sóc trẻ sau tiêm chủng bài bản, đúng cách để phát hiện sớm những dấu hiệu bất thường, từ đó đưa ra biện pháp xử lý kịp thời, tránh ảnh hưởng đến tính mạng của trẻ.
